اردبیل(آرتتا بئل) یکی از مناطق آذربایجان ایران و عموما منطقه ای ترک نشین است که تاریخی چند هزار ساله دارد.در جذابیت طبیعی و وجود مناظر دیدنی و مناطق توریستی این استان هیچ شکی نیست تا جایی که برای هر بیننده و یا گردشگر ،در مشاهده اول بسیار شگفت انگیز و منحصر به فرد جلوه مینماید.طبیعتی بکر و دست نخورده و رودخانه هایی جاری با آبی زلال برگرفته از دل کوههای مرتفع چشم هر بیننده ای را نوازش میکند.
هر یک از شهرها و شهرستانها و حتی روستاهای این استان به خودی خود سندی غیرقابل انکار و کاملا تاریخی برای گواه این مسئله است که اردبیل منطقه ای بوده که تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و از ابتدا منطقه ای مختص اقوام و مردمان ترک زبان بوده است که قرابت نزدیکی با اقوام کاسی داشته اند.با استناد به آثار تاریخی مکشوفه در نقاط مختلف اردبیل از جمله تپه نادری و شهر یئری خیاو،تاریخ این ناحیه را به 6 هزار سال قبل از میلاد مربوط میدانند.بنابر اشیای یافت شده در اردبیل که نمونه های ساده تری از آثار مکشوفه در لرستان هستند میتوان به قدمت 8هزار ساله اردبیل پی برد.
در باب نام شهر اردبیل تفاسیر متفاوتی وجود دارد اما مستندترین و منطقی ترین این تحقیقات بدین ترتیب آورده شده است:
برخی این واژه را مرکب از دو واژه ی اوستایی " آرتا " (مقدس) و " ویل" (شهر ) می دانند.
نام اردبیل برگرفته از " آراتتا " بئل می باشد. تمدن آراتتا که به غلط به برخی نواحی داخل یا خارج از ایران نسبت داده می شود در اردبیل قرار داشته است. یکی از شاهان آشوری در سده نهم قبل از میلاد هنگام حمله به سرزمین ماننا در شمالغرب ایران و نزدیک تبریز از رودی بنام آراتتا یاد می کند.
اما نام اردبیل با شهر و تمدن " آراتتا" در زمان سومریان پیوند خورده است. آراتتا شهری ثروتمند بوده است که فرستاده ای از سوی سومریان برای گفتگو با مردم آراتتا فرستاده شد.
گفته می شود که اقوام کاسی از منطقه ی اردبیل به لرستان و نواحی اطراف آن کوچیده اند.(شباهت مفرغ های یافت شده در اردبیل با مفرغ های لرستان انکار ناپذیر است و سادگی مفرغ های اردبیل نشان از تقدم آن ها نسبت به مفرغ های لرستان است). نام روستای " کاسین" در ورزقان آذربایجانشرقی نیز این مطلب را تایید می کندکه کاسی ها از آذربایجان کوچید ه اند.
در مورد معنی لغوی اردبیل و تاریخ ساخته شدن این شهر میتوان به قدیمی‌ترین سنگ نوشته‌ها و متون قدیمی به زبان ترکی سومری مراجعه کرد که در آن‌ها به شهر «آرآتا» اشاره شده است که بزرگ‌ترین ایالت آن دوران بوده است که در زبان ترکی به معنی «پدر قهرمان» می‌باشد.
نام اردبیل درمنابع تاریخی بعد ازاسلام به صورتهای اردویل
(حدودالعالم؛ مسالک وممالک اصطخری ؛ سکه ابوبکربن محمدازاتابکان آذربایجان وتاریخ
میافارقین ابن ازرق) ، اردبیل (تقویم البلدان ابوالفدا) وبیشتربه صورت اردبیل
دراغلب آثار جغرافیایی جغرافیدانان مسلمان (ابن خرداذبه، ابن رسته، یعقوبی،
ادریسی، مقدسی، ابن الفقیه، قزوینی، مستوفی ویاقوت حموی ) آمده است. بلاذری
نیزدرفتوح البلدان خود که به تاریخ صدراسلام اختصاص دارد نام این شهر را اردبیل
نوشته است. نام اردبیل به صورت کنونی اش دراکثر سکه هایی که درقرون ۴و۵و۶و۷و۸ دراین
شهر ضرب شده ( به استثنای سکه ابوبکربن محمد) تکرارشده است.
کلمه
اردبیل یا ارده بئل از سه واژه "ار" که در زبان ترکی به معنای مرد قهرمان و
جنگجو و "ده" در اصل به صورت "دا" و "آدا" بوده است که در اثر قانون
هماهنگی اصوات در زبان ترکی، صوت کوتاه و ظریف فتحه را به خود گرفته و به
شکل کنونی درآمده و در زبان ترکی سومری به معنی پدر می‌باشد که در ترکی
امروزی نیز به صورت آتا، تاتا و ده‌ده درآمده است. کلمه "بئل" در
سرزمین‌های ترک‌نشین بسیار به کار رفته است:
شوربیل (یا شورقان بئل به معنی کمره شوره زار)، بئلاساغون (پناهگاهی در
کمره کوه)، اربیل (اربئل به معنی دامنه کوه مرد قهرمان)، بئلداشی (سنگ
دامنه کوه)، بیله دره (بیله درق به معنی دماغه کوه و گندمی که در دامنه کوه
سال‌ها بماند و مزه‌اش از بین برود) و بئلو (نام شهرکی است در سرزمین
آرغوی ترکستان که بر دامنه کوه آمده است. در نتیجه معنی کلی ارده بئل در
زبان ترکی یعنی "دامنه کوه پدر قهرمان" یا "سرزمین پدر قهرمان" می‌باشد.
نقاط تاریخی و باستانی اردبیل
1) شَهَر یئری : منطقه باستانی " شهر یئری " با پیشینه ی چند هزار ساله در منطقه ی مشکین شهر قرار گرفته است.
2) جمعه مسجد اردبیل (از آثار دوره سلجوقی و باقیمانده ی آتشکده ای از دوران اشکانی)
3) بقعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی
4) بازار اردبیل
5) قلعه ی ارشق
6) دیو قالاسی
7) شاطر گنبدی
8) قلعه قهقهه
9) قلعه کهنه
10) قلعه اولتان
11) آغجه قلعه
12) قلعه هیر
13) قیز قلعه
14) برج قارلوجا
15) پُل خدا آفرین
16) پل یئددی گؤز
17) کاروانسرای عباسی نقدی کندی
18) کلیسای مریم مقدس
رودخانه ها
1) رودخانه ی آغلاغان
2) رودخانه ی بالیخلو
نقاط دیدنی و گردشگری استان اردبیل
1) کوه آتشفشانی ساوالان (سبلان)
2) دریاچه ی نِئور
3) جنگل فندقلو: جنگل فندقلو در 25 کیلومتری اردبیل و 10 کیلومتری نمین قرارگرفته و از لحاظ تنوع گونه های گیاهی و جانوری اهمیت زیادی دارد.این چنگل دارای میوه های فندق ، سیب وحشی و تمشک و ... است ویک منطقه ی گردشکری است.
4) دریاچه ی شورابیل
بزرگان اردبیل:
1)باباخان
2)بابا صفری
3)بیضاء اردبیلی
4) مقدس اردبیلی
5)موذن زاده و پسرش
6)رحیم منزوی
7)تاج الشعرا یحیوی
8)انور اردبیلی
9) علی دایی
